Diego Velázquez, właśc. Diego Rodriguez de Silva y Velázquez (ochrzcz. 6 czerwca 1599 w Sewilli, zm. 6 sierpnia 1660 w Madrycie) – hiszpański malarz epoki baroku, nadworny malarz króla Filipa IV, wybitny portrecista.
Życie
Był najstarszym synem z siedmiorga dzieci Juana Rodrigueza da Silva wywodzącego się ze szlacheckiej rodziny portugalskiej i Jeronimy Velazquez. Do historii sztuki przeszedł pod nazwiskiem matki. Początkowo odebrał wykształcenie humanistyczne, lecz ze względu na swe uzdolnienia artystyczne rozpoczął naukę w tym kierunku. Przez krótki czas jego pierwszym nauczycielem był znany ówczesny malarz Francisco de Herrera. Następnie przez 6 lat uczył się pod kierunkiem Francisca Pacheca. 14 maja 1617 został przyjęty do cechu malarzy w Sewilli i z pomocą Pacheco założył własną pracownię. W 1618 ożenił się z jego córką Juaną, z którą miał dwie córki (Francisca ur. w 1619 i Ignacia ur. w 1621). W 1622 roku wyjechał na krótko do Madrytu. W rok później został wezwany przez ministra króla Filipa IV Olivaresa (pochodzącego z Sewilli) i został mianowany malarzem nadwornym malarzem. W roku 1624 na stałe przeniósł się do Madrytu. W tym okresie poznał przebywającego w Madrycie Rubensa. Wtedy zapragnął udać się w podróż do Włoch i uzyskał na tę wyprawę królewskie pozwolenie.
W latach 1629-1631 przebywał we Włoszech, gdzie odwiedził kolejno Genuę, Mediolan, Weronę, Wenecję, Ferrarę, Cento, Loreto, Bolonię, Rzym i Neapol. Najwięcej czasu spędził w Rzymie. Wyprawa miała głównie charakter poznawczy. Malarz zetknął się bezpośrednio ze sztuką włoską, studiując i kopiując dzieła wielkich mistrzów: Rafaela, Michała Anioła, Tycjana i Tintoretta. W Neapolu poznał Riberę. Po powrocie do Madrytu został zaangażowany do prac dekoracyjnych w nowej siedziby królewskiej – Pałacu Buen Retiro oraz tzw. Salonu Królestw. W 1645 r., wkrótce po otrzymaniu stanowiska nadintendenta, został zarządcą konstrukcji Pokoju Oktagonalnego w madryckim Alkazarze. Nominacja ta, uzyskana kosztem jednego z artystów, doprowadziła jednak do znacznych napięć między dworskimi malarzami. Velázquez, aby załagodzić spór, poprosił o zezwolenie na wyjazd do Włoch.
Podczas drugiej podróży włoskiej w l. 1649-51 (głównie w celu zakupu obrazów i zgromadzenia informacji przydatnych dla utworzenia planowanej Hiszpańskiej Akademii Królewskiej) artysta odwiedził Genuę, Wenecję, Modenę, Parmę, Bolonię, Neapol i Rzym. Dokonał zakupu dzieł m.in. Veronesego i Tintoretta. Spotkał się z takimi artystami jak: Pietro da Cortona, Nicolas Poussin, Mattia Preti oraz rzeźbiarz Giovanni Lorenzo Bernini. W 1650 przyjęto go do rzymskiej Akademii św. Łukasza.
W 1659 został Rycerzem Zakonu Świętego Jakuba. Zmarł po krótkiej chorobie w wieku 61 lat. Pochowany został w madryckim kościele św. Jana. W siedem dni później zmarła jego żona. Na pomniku artysty w Sewilli znajduje się dedykacja: „Malarzowi prawdy”.
Twórczość
Obok van Dycka i Rembrandta był najwybitniejszym portrcistą XVII w. Malował też obrazy religijne i mitologiczne, a także sceny rodzajowe.
Z okresu sewilskiego zachowało się 20 obrazów i 2 rysunki. Był to czas intensywnych poszukiwań formalnych i krystalizacji zainteresowań. Malował przede wszystkim obrazy religijne dla miejscowych kościołów i klasztorów. Powstało wtedy dziewięć obrazów rodzajowych, tzw. bodegonów (połączenie tematu rodzajowego z martwą naturą), tematycznie związanych z kuchnią i przygotowaniem posiłków (np. Śniadanie, Stara kucharka, Dwaj mężczyźni przy posiłku), wykazujących silny wpływ naturalizmu Caravaggia. Trzeci typ obrazów splatał oba te wątki tematyczne (np. Chrystus w domu Marty i Marii, Wieczerza w Emaus) – z charakterystycznym motywem obrazu w obrazie na drugim planie. Obrazy sewilskie cechuje silny modelunek światłocieniowy, intymny nastrój, oszczędność środków wyrazu, ciemna nasycona tonacja barwna.
W 1623 został malarzem nadwornym króla Filipa IV. Zarzucił tematykę rodzajową i zajął się przede wszystkim portretem. Wykonywał portrety reprezentacyjne i dworskie, głównie króla Filipa IV (ponad 30) i członków jego rodziny, dworzan (seria karłów i błaznów) oraz wybitnych postaci bywających na dworze hiszpańskim. Były to najczęściej figury pojedyncze, całopostaciowe i dość statyczne. Artysta unikał patosu, gwałtownych ruchów i wyszukanych póz. Malując członków rodziny królewskiej nawiązywał do schematu portretu reprezentacyjnego, wypracowanego w XVI w. przez takich portrecistów, jak Alonso Sánchez Coello i Juan Pantoja de la Cruz. Do najbardziej reprezentatywnych jego płócien należą portrety konne, choć artysta słabo sobie radził z przedstawianiem koni. Jego konie są niezgrabne, nieforemne, równie słabe jak konie Goi[3]. Najbardziej poruszające, najgłębsze od strony psychologicznej są portrety karłów i błaznów królewskich, powstałe głównie w l. 30. i 40. XVII w.
Jedynym zachowanym obrazem historycznym Velazqueza jest olbrzymie płótno Poddanie Bredy (Lance), namalowane na zamówienie królewskie do rezydencji Buen Retiro, dla upamiętnienia zakończonego sukcesem oblężenia Bredy przez Spinolę w 1625 r., zaliczane do arcydzieł malarstwa europejskiego. Spośród kilku namalowanych przez niego aktów zachował się tylko jeden – Wenus z lustrem (leżący akt kobiety ujęty z tyłu). W 1928 sięgnął do tematyki mitologicznej (Triumf Bachusa), w następnych latach wątki te kilkukrotnie pojawiały się w jego twórczości. Podczas drugiego pobytu we Rzymie powstały dwa krajobrazy – widoki ogrodów Villi Medici, jedyne tego rodzaju w twórczości artysty, oraz znakomity portret papieża Innocentego X.
W ostatnich latach życia namalował niewiele obrazów, ale powstały wtedy takie arcydzieła, jak Panny dworskie (jedno z najważniejszych dzieł Velázqueza, kwintesencja malarstwa barokowego, które Luca Giordano nazwał „teologią malarstwa”), Prządki i Infantka Małgorzata w błękicie. Jego portrety drugiej żony Filipa IV, Marianny Austriackiej oraz infantki Małgorzaty Teresy łączą w sobie subtelną kolorystykę z pełną rozmachu kompozycją. Charakterystyczna dla jego obrazów jest niezwykła siła kolorytu i światłocienia.
Poczynając od XIX wieku, dzieła Velázqueza stały się inspiracją dla wielu malarzy, szczególnie Francisca Goi i Édouarda Maneta (nazwał go „malarzem nad malarzami”). Wielu współczesnych artystów, między innymi Pablo Picasso i Salvador Dalí, złożyli hołd Velázquezowi, powołując się na jego obrazy w niektórych swoich sławnych dziełach. Oddziałał też na polskich artystów m.in. na Piotra Michałowskiego i Olgę Boznańską.
Najwięcej jego płócien (ponad 1/3 dorobku) znajduje się obecnie w muzeum Prado w Madrycie. Imponująca jest także seria portretów w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu.
Wybrane dzieła
- Arcyksiężna Maria Anna, królowa Hiszpanii – ok. 1653, 204 x 126,5 cm, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń
- Autoportret – ok. 1631, 101 x 81 cm, Uffizi, Florencja
- Autoportret – 1622-23, 56 x 39 cm, Prado, Madryt
- Triumf Bachusa lub Bachus wśród pijaków (Los Borrachos) – ok. 1628, 165 x 225 cm, Prado, Madryt
- Baśń o Arachne – 1655-57, 167 x 252 cm, Prado, Madryt
- Błazen „Rudobrody” – ok. 1635, 198 x 121 cm, Prado, Madryt
- Błazen Calabacillas – 1637-39, 106 x 83 cm, Prado, Madryt
- Bóg Wojny Mars – 1640, 179 x 95 cm, Prado, Madryt
- Chłopi przy posiłku – 1618-19, 96 x 112 cm, Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie
- Chrystus na krzyżu – 1631, 100 x 57 cm, Prado, Madryt
- Chrystus ukrzyżowany – ok. 1632, 248 cm x 169 cm, Prado, Madryt
- Chrystus w domu Marty i Marii – ok. 1618, 60 x 103 cm, National Gallery w Londynie
- Chrystus w Emaus 1628-29, 123 x 132,5 cm, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork
- Dama z wachlarzem – ok. 1635 cm, Wallace Collection, Londyn
- Demokryt – 1628-29, 101 x 81 cm, Musee des Beaux-Arts, Rouen
- Diego del Corral y Arellano, sędzia Rady Najwyższej Kastylii – ok. 1631, 215 x 110 cm, Prado, Madryt
- Don Sebastian de Morra – 1643-44, 106 x 81 cm, Prado, Madryt
- Dziewczyna kuchenna ze sceną Wieczerzy w Emaus w tle – ok. 1618 cm, 55 x 118 cm, Narodowa Galeria Irlandii, Dublin
- Ezop – 1640), 179 x 94 cm, Prado, Madryt
- Filip III na koniu – ok. 1631, 300 x 314 cm, Prado, Madryt
- Filip IV – 1623-27, 198 x 101,5 cm, Prado, Madryt
- Filip IV we Frydze – 1644, 135 x 98 cm, Frick Collection, Nowy Jork
- Portret Filipa IV lub W brązie i srebrze – ok. 1631-32, 195 x 110 cm, National Gallery w Londynie
- Francisco Lezcano lub Dziecko z Vallecas – 1643-45, 107 x 83 cm, Prado, Madryt
- Francisco Pacheco – 1619-22, 40 x 36 cm, Prado, Madryt
- Infant Baltazar Carlos z karłem – 1631, 128 x 102 cm, Museum of Fine Arts, Boston
- Infant Baltazar Carlos – ok. 1640, 130,5 x 101 cm, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń
- Juana Pacheco, żona artysty jako Sybilla – ok. 1631, 62 x 50 cm, Prado, Madryt
- Kobieta z igłą lub Szyjąca – 1640, 74 x 60 cm, National Gallery of Art, Waszyngton
- Koronacja Matki Boskiej – 1643-44), 176 x 134 cm, Prado, Madryt
- Król Filip IV – 1632, 127,5 x 86 cm, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń
- Królowa Izabela Hiszpańska – 1632, 132 x 101,5 cm, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń
- Kuźnia Wulkana – 1630, 223 x 290 cm, Prado, Madryt
- Menip – 1639-41, 179 x 94 cm, Prado, Madryt