Język hiszpański – język należący do rodziny romańskiej języków indoeuropejskich. Współczesne standardy literackie (z Hiszpanii i Ameryki hiszpańskojęzycznej) wywodzą się ze średniowiecznego języka kastylijskiego. Jeszcze dziś język hiszpański bywa nazywany kastylijskim, dla odróżnienia go od innych języków używanych w Hiszpanii.
Język hiszpański jest trzecim najpowszechniej używanym językiem na Ziemi. W roku 2006 oceniano, że posługuje się nim jako językiem ojczystym około 400 milionów ludzi na siedmiu kontynentach, szczególnie w Ameryce Południowej i Ameryce Północnej. Dalsze 100 milionów używa go jako drugiego języka, natomiast liczba ludzi w ogóle na świecie mówiących tym językiem to ponad 0,5 miliarda. Język hiszpański należy także do grupy języków ekspansywnych (latynizacja Ameryki Północnej). Jest on językiem międzynarodowym i urzędowym głównych organizacji międzynarodowych politycznych i gospodarczych takich jak m.in.: UE, Unia Afrykańska, OPA, ONZ, NAFTA, Traktat antarktyczny, UNICEF, UNASUR, FIFA, UEFA, Interpol, Europol, CARICOM, WHO, Światowa Organizacja Handlu, Mercosur oraz wielu innych.
Uchwalona 27 grudnia 1978 (znowelizowana 27 sierpnia 1992) Konstytucja Hiszpanii stanowi, że „Kastylijski jest hiszpańskim urzędowym językiem państwa. Wszyscy Hiszpanie mają obowiązek go znać i prawo nim się posługiwać” (art. 3 ust. 1 Konstytucji Hiszpanii). Niemniej „Pozostałe języki hiszpańskie są również językami urzędowymi w odpowiednich wspólnotach autonomicznych, zgodnie z ich statutami” (art. 3 ust. 2 Konstytucji Hiszpanii).
Do kategorii owych „pozostałych języków hiszpańskich” zalicza się, występujące w niektórych regionach (autonomiach) Hiszpanii, lokalne, rodzime języki:
- baskijski w Kraju Basków i Nawarze
- kataloński w Katalonii, Walencji i na Balearach
- galicyjski w Galicji
Etymologia
Według Hiszpańskiej Akademii Królewskiej słowo hiszpański – español pochodzi od provenzal espaignol łacińskiej nazwy Hispaniolus obecnie oznaczającego Hiszpanię. Hispaniolus pochodzi od łacińskiej nazwy prowincji Hispania na Półwyspie Iberyjskim i na Balearach. Inna teoria mówi z kolei pochodzeniu tego słowa od Castellanus, łacińskiej nazwy Kastylii, obecnie regionu w środkowej Hiszpanii.
Zasięg języka hiszpańskiego i różnice w dialektach
Hiszpański jest jednym z oficjalnych języków takich organizacji jak m.in. ONZ, Unia Afrykańska czy Unia Europejska.
Hiszpański ma też wielu użytkowników w takich krajach jak Brazylia, Andora, Antyle Holenderskie, Belize, Filipiny, Izrael, Kanada, Maroko, Stany Zjednoczone (Arizona, Floryda, Kalifornia, Nevada, Nowy Jork, Teksas) , Trynidad i Tobago. Hiszpańskim mówi się też na Gibraltarze i w Saharze Zachodniej. Jest on również nauczany w szkołach w każdym kraju Unii Europejskiej, jak i również w szkołach na każdym kontynencie. We Francji ok. 70% młodzieży uczy się języka hiszpańskiego, podobnie rzecz się ma we Włoszech. Hiszpański jest drugim po angielskim najczęściej nauczanym językiem na świecie (ponad 20 milionów studentów, choć niektóre źródła wskazują nawet 46 milionów osób uczących się hiszpańskiego w ponad 90 krajach). Ponadto język ten jest drugim językiem w komunikacji międzynarodowej.
Jest kilka istotnych różnic pomiędzy dialektami hiszpańskiego używanymi w samej Hiszpanii i w hispanojęzycznej Ameryce. Za standard ogólnokrajowy Hiszpanii przyjmowana jest wymowa północnokastylijska (chociaż nie zaleca się użycia słabych zaimków, ani ulegania zjawisku językowemu zwanemu laismo, czyli zamiany rodzajnika le na la).
Hiszpanie osiedlający się na kontynencie amerykańskim przynieśli ze sobą własne regionalizmy. Stąd u różnych narodowości i grup etnicznych można dziś znaleźć różne akcenty. Typowa dla Ameryki Łacińskiej, tak jak i dla Andaluzji, jest wymowa zwana seseo, polegająca na wymowie c (przed e oraz i) oraz z jako s. Na przykład kastylijskie /θ/ w słowach ciento, caza wymawiane jest jak /s/, tak jak np. w ser, casa.
Tradycyjnie w hiszpańskim występował fonem /ʎ/ (palatalna lateralna), w piśmie wyrażany przez ll. Zanikł on na większości obszarów Ameryki, z wyjątkiem dwujęzycznych obszarów, na których mówi się w keczua lub w innych językach rdzennych Ameryki posiadających ten fonem w swojej fonetyce. Obecnie zanika także w Hiszpanii, ale podobnie – z wyjątkiem dwujęzycznych obszarów języka katalońskiego lub innych języków, w których obecne jest /ʎ/. Na większości obszarów fonem ten upodabnia się do /j/. Zjawisko to nazywane jest yeismo. W argentyńskim dialekcie rioplatense /j/ i /ʎ/ są na ogół wymawiane jak /ʒ/ (palatalna dźwięczna szczelinowa), w sposób zbliżony do polskiego ź. Zjawisko to nazywa się žeismo.
W sferze wymowy zjawiskiem typowym dla Karaibów jest zamienianie [r] z [l] i na odwrót, w zależności od regionu. I tak w Santo Domingo zamiast „mi amor” (kochanie) usłyszeć można /mi a’mol/. Na południowym zachodzie z kolei „falda” (spódnica) wymawiana jest jako /’farda/. Niewątpliwie najśpiewniejszym akcentem[potrzebne źródło] charakteryzują się mieszkańcy północnej części Dominikany – el Cibao. Tu z kolei głoska [r] zastępowana jest przez [j] – stąd „Puerto Plata” brzmi jako /’pwejto 'plata/. W sferze leksykalnej dostrzec można wpływy kultury rdzennych mieszkańców wysp, Tainów, np. w wyrazach: guagua – pojazd (autobus), mangú – tłuczona mieszanka (np. bananów). Również okupacja kraju przez wojska amerykańskie, jak i bliskość obu krajów, pozostawiły swój ślad na języku używanym w Dominikanie, np. w słowach: chequear (z ang. to check – sprawdzać) lub setear (z ang. to set – uporządkować).
Między językiem hiszpańskim używanym w Hiszpanii a jego południowoamerykańskimi dialektami występują też małe różnice gramatyczne. Przykładowo użycie drugiej osoby liczby pojedynczej tú (ty) w Argentynie za pomocą vos np.: tú trabajas = vos trabajas (ty pracujesz); tú eres = vos sos (ty jesteś). Najważniejszą różnicą jest zakres użycia czasów. W Ameryce Południowej znacznie rzadziej niż w Hiszpanii używa się czasu preterito perfecto, który często zastępowany jest czasem preterito indefinido. Poza tym rozpowszechnione jest też (zwłaszcza w Urugwaju, Argentynie i Chile) użycie (archaicznego w Hiszpanii) zaimka vos na oznaczenie drugiej osoby liczby pojedynczej (i użycie w tej osobie specjalnej, nie występującej w odmianie hiszpańskiej, końcówki fleksyjnej czasownika) oraz zanik drugiej osoby liczby mnogiej, zastępowanej osobą trzecią (ustedes).
Na ogół sądzi się, że sprawy języka hiszpańskiego są regulowane przez RAE (Real Academia Española). W rzeczywistości trudno jest ustalać kształt języka dekretami, ale RAE, wraz z 21 innymi akademiami językowymi, ma znaczący, zachowawczy wpływ na język poprzez publikację słowników oraz poradników dotyczących gramatyki i stylu, które są powszechnie przestrzegane.
Dialekty języka hiszpańskiego
Romanista Witold Mańczak wymienia następujące dialekty:
- kastylijski, podstawa języka literackiego
- galicki, nawiązujący do portugalskiego obszaru językowego
- leoński
- aragoński
- południowe
Obecnie widoczna jest tendencja do traktowania wszystkich dialektów hiszpańskich jako odrębne języki.
Alfabet
Alfabet hiszpański składa się z 26 liter alfabetu łacińskiego, jednej litery dodatkowej ñ oraz dwóch grup literowych ch i ll. Dwuznaku rr który również odpowiada odrębnemu fonemowi, /r/, nie traktuje się jako odrębnego znaku w alfabecie. Od 1994 roku również ch i ll przy ustalaniu porządku alfabetycznego nie są traktowane jak odrębne litery, ale jako sekwencje liter (czyli w zestawieniach alfabetycznych <ch> jest pomiędzy ‹ce› a ‹ci›, a nie, jak uprzednio, po ‹cz›, podobnie jest w przypadku <ll>).
A (a), B (be), C (ce), CH (cehache/cie), D (de), E (e), F (efe), G (ge), H (hache), I (i), J (jota), K (ka), L (ele), LL (elle), M (eme), N (ene), Ñ (eñe), O (o), P (pe), Q (cu), R (ere), S (ese), T (te), U (u), V (uve), W (uve doble), X (equis), Y (i griega), Z (zeta).
Interpunkcja
Charakterystyczne dla języka hiszpańskiego jest występowanie odwróconego znaku zapytania ¿ oraz odwróconego wykrzyknika ¡ . Używa się ich na początku zdań zakończonych odpowiednio znakiem zapytania i wykrzyknikiem. Ułatwia to stosowanie odpowiedniego akcentu zdaniowego.
Uproszczone zasady wymowy
„b” i „v” – stojące na początku wyrazu wymawia się jak polskie „b”, w środku wyrazu jako głoskę pośrednią pomiędzy „b” a „w”, np. banco, varón, caballero
„z” – wymawia się jak bezdźwięczne „th” w języku angielskim, np. zapato
„c” – przed samogłoskami „e”, „i” wymawia się jak omówioną wyżej literę „z”, np. paciente, ciego
„c” – w pozostałych przypadkach wymawia się jak polskie „k”, np. calendario, clínica
„que” – wymawia się jak polskie „ke”, np. que
„qui” – wymawia się jak polskie „ki”, np. quien
„ch” – wymawia się jak polskie „cz” zmiękczone (np. w wyrazie „Chile”), np. chocolate
„j” – wymawia się podobnie jak polskie „h”, np. junta
„g” – przed samogłoskami „e”, „i” wymawia się jak polskie „h”, np. gente, girar, Ángela
„g” – w pozostałych przypadkach wymawia się jak polskie „g” (w grupach gui, gue nie wymawia się „u”), np. gabinete, guitarra
„ll” – wymawia się jak polskie „j” lub „dź” lub „ź” zmiękczone, np. llamar
„ñ” – wymawia się jak polskie „ń”, np. España
„rr” – jest to długie „r” (jak w okrzyku „prrr!”), np. corrida
„y” – samodzielnie wymawia się jak polskie „i”, w wyrazach wymawia się jak polskie „j”, np. mayo
„h” – jest nieme i nie wymawia się go prawie nigdy, np. herencia, humo